Over een kwaadaardige narcist

ARGUS nr. 195, 27 maart 2025

‘Autocraten zijn kansrijker als we bang zijn’

Manfred Kets de Vries schreef vijftig boeken over leiderschap, carrièredynamiek en stress bij leidinggevenden. Hij werd uitgeroepen tot een van de vijf invloedrijkste denkers ter wereld over human resourcement en leiderschap. In zijn publicaties maakt hij onderscheid tussen sturend, coachend, ondersteunend, delegerend en autocratisch leiderschap. Donald Trump en Vladimir Poetin zijn volgens hem uitgesproken prototypen in de laatste categorie. ‘Voor Trump is brute kracht belangrijker dan diplomatie. Morele principes worden verworpen, ethisch gedrag is voor losers.

“Ik? Een psychopaat? Alsjeblieft. Ik ben gewoon een onbeschaamde visionair met een talent om dingen gedaan te krijgen. En als er een paar metaforische (of, laten we eerlijk zijn, echte) slachtoffers nodig zijn, dan is dat maar zo – vooruitgang vereist tenslotte offers.”
In een van zijn recente publicaties kruipt Manfred Kets de Vries in de huid van een autocratische leider, type Trump. “Blijkbaar geloven sommige tere bloemetjes dat mijn gedrag ‘dubbelhartig’, ‘manipulatief’ en ‘meedogenloos’ is. Moet ik echt verantwoordelijk zijn voor hun kwetsbare gevoelens? Als charisma niet werkt, nou, angst is een uitstekende motivator.”

Manfred Kets de Vries (Huizen, 1942, woonachtig in Parijs) is een gezaghebbend managementwetenschapper, consultant, econoom, psychoanalyticus en hoogleraar leiderschapsontwikkeling bij Insead, een internationaal instituut voor managementopleiding in Fontainebleau. ‘Een Blitzkrieg’ noemt hij het optreden van Trump in de eerste periode na zijn inauguratie als president van de Verenigde Staten. Het is voer voor een wetenschapper die bekendheid verwierf met zijn onderzoek naar en boeken over leiderschapsstijlen. Hij wijdde er dan ook meteen een aantal artikelen aan. Hij kwalificeert Trump als een ‘kwaadaardige narcist’ en beschrijft wat er in het hoofd van zo iemand omgaat.
“Sommigen hebben het lef om mij een ‘kwaadaardige narcist’ te noemen. Alsof dat een belediging zou moeten zijn! Mijn vermogen om te manipuleren, domineren en zonder wroeging te handelen wordt gezien als ‘giftig’. Mijn honger naar macht wordt als ‘onethisch’ beschouwd. Hou op, ik zou juist gewaardeerd moeten worden omdat ik mensen een ongefilterde les geef over hoe de echte wereld werkt.”
En als hem voor de voeten wordt geworpen dat hij weliswaar vele trouwe volgers heeft maar geen echte vrienden, schampert hij: “Nou en? Vrienden zijn verplichtingen. Wat is waardevoller: iemand hebben die je kunt ‘vertrouwen’ of een zorgvuldig samengestelde selectie van personen die mij gunsten verschuldigd zijn? Precies. Vriendschap is, net als alles in het leven, een transactie. Ik ben gewoon beter in onderhandelen dan de meesten.”

Hoe komt een kwaadaardig narcist nu al voor de tweede keer – en met de kennis van zijn chaotische en brute optreden in zijn eerste termijn – in het Witte Huis? Kets de Vries: “In de jaren 60, 70, 80 was het leven betrekkelijk simpel. Dat is veranderd, er is nu veel angst en onzekerheid. Autocraten hebben een grotere kans als we bang zijn. Veel mensen zijn eenzijdig geïnformeerd en luisteren liever naar leiders die hen geruststellende leugens voorschotelen dan naar hen die ze de harde werkelijkheid vertellen. Tel daarbij op de steun van miljardairs als Musk, die weten dat de kant kiezen van de machthebber goed is voor hun business en Bezos die de Washington Post castreert. Een aantal useful idiots doet de rest.”
Eenmaal op de troon kan de autocratische leider zijn gang gaan. “Elke dag is er nieuw bewijs’, aldus Kets de Vries, “van een autocraat die zich verlustigt in minachting voor het bestuur, voor buitenlandse bondgenoten en voor de grondwet die hij heeft gezworen te handhaven. Het is moeilijk om een andere president dan Trump te vinden wiens optreden wordt gekenmerkt door zo’n mate van wanorde, bedreigingen en corruptie. Voor hem is brute kracht belangrijker dan diplomatie. Morele principes worden verworpen. Ethisch gedrag is voor losers.”

De pathologische narcist mist zelfkennis. Niemand houdt hem een spiegel voor. Alles wordt uitgedrukt in winnen of verliezen. Hij is verslaafd aan verheerlijking. Hij heeft elke dag de erkenning nodig dat hij de grootste, de beste, de geweldigste is. Kets de Vries refereert aan de openlijke ruzie tussen Trump en Zelensky.
“Trump en Vance straalden een enorme zelfgenoegzaamheid uit toen ze Zelensky de les lazen over zijn vermeende ondankbaarheid. Eerder waren ook de Britse premier Starmer en de Franse president Macron op audiëntie geweest bij Trump, maar die hielden op tijd hun mond. Zelensky probeerde zich te verdedigen en dat werd afgebluft als respectloos. Trump en Vance genoten zichtbaar van hun dominantie. De vraag is of Trump de gevolgen van zijn acties overziet. Dat lijkt me onwaarschijnlijk, gezien zijn focus op kortetermijn-transacties.”

Ondertussen is Europa in rep en roer, nu de voorheen trouwe bondgenoot aan de andere kant van de oceaan zich abrupt van het oude continent lijkt af te keren. Wat te doen, nu we er kennelijk alleen voor staan en Poetin ook nog eens van Trump een steun in de rug krijgt.
“Wat Trump in elk geval heeft bereikt”, zegt Kets de Vries, “is dat Europa uit zijn winterslaap is ontwaakt. De huidige crisis schept ook nieuwe kansen. Het helpt niet om met een deken over je hoofd te gaan zitten wanhopen. In plaats daarvan moeten landen samenwerken, zich organiseren en stappen zetten, hoe klein ook, naar een zinvolle verandering. Actie kan het tegengif zijn.”
Kets de Vries sluit bepaald niet uit dat er in Amerika een tegenbeweging op gang komt. “Trumps vernietigende momentum zal niet snel afnemen. Hij behoudt de vurige steun van zijn Make America Great Again-basis, politieke vrienden en rijke miljardairs, maar veel Amerikanen zullen aan hun stem bij de laatste verkiezingen gaan twijfelen. Zullen burgers uit de werkende klasse en de middenklasse een systeem blijven tolereren dat weinigen verrijkt terwijl hun belangen worden verwaarloosd? Zullen ze de erosie van waarden en instellingen accepteren? Het is bemoedigend om te zien dat nu al sommige rechters, gouverneurs en ambtenaren zich verzetten tegen Trumps juridische manipulaties.”
Kets de Vries zegt vertrouwen te hebben in de Amerikaanse instituties. “De VS is geen Rusland. Rusland heeft nooit democratie gekend. De instituties in de VS zijn daar wel op gebouwd. Ik geloof dat die sterk genoeg zijn om het een jaar uit te houden. Dan komen de midterms in zicht en kunnen de rollen in het congres zomaar worden omgedraaid.”